"Οι πεταλουδες της ψυχης"

Ό,τι σχεδόν γνωρίζουμε στον τομέα της νευροεπιστήμης, τελικά ανάγεται στη μελέτη, αλλά και στις εικόνες τις οποίες σχεδίασε ένας σημαντικός επιστήμονας που η καλλιτεχνική ματιά του, τον οδήγησε, να μη χαθεί στην πολυπλοκότητα του νευρικού συστήματος ώστε να "δει" την ενοποιητική αρχή που το διέπει.

Ο επιστήμονάς μας που ονομαζόταν Santiago Ramón y Cajal γεννήθηκε την 1η Μαΐου του 1881 σε ένα χωριό της βορειανατολικής Ισπανίας, την Petilla de Aragón. Από μικρός είχε δείξει μια κλίση προς τη ζωγραφική, που ακολούθησε λαμβάνοντας στοιχειώδη καλλιτεχνική εκπαίδευση, την οποία εγκατέλειψε για να γραφεί, υπό την πίεση του πατέρα του, στην Ιατρική Σχολή της Σαραγόσας. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του μαγεύτηκε από τη λεπτή δομή του Νευρικού συστήματος, ώστε να του αφιερώσει, όλη την υπόλοιπη εποστημονική του καριέρα.

Στα σύνεργά του, εκτός από το οπτικό μικροσκόπιο, μια φαλτσέτα κουρέα, τις χρωστικές για τα παρασκευάσματά του, περιλάμβανε και το μολύβι και το πενάκι, και με αυτά έφερε εις πέρας την εργασία του με την οποία πρότεινε μια αρχή, που όσο αυτονόητη ακούγεται σήμερα, τόσο εξωφρενική ήταν όταν τη διετύπωσε:

Ότι δηλαδή, το νευρικό λοιπόν σύστημα δεν είναι ένα συνεχές, μια αδιαπέραστη ζούγκλα από διαπλεκόμενους κλάδους - όπως πίστευε ο "αντίδικος" Ιταλός κυτταρολόγος Camilo Golgi - αλλά αποτελείται από αυτοτελή κύτταρα, τους νευρώνες, που συνδέονται μεταξύ τους, μέσω λειτουργικών συνδέσεων, των συνάψεων.

Το ειρωνικό σε αυτήν την αντιδικία, που έφτασε το 1906 ως και στις ομιλίες τους κατά την τελετή βράβευσής τους με το βραβείο Νόμπελ, ήταν ότι ο Cajal είχε χρησιμοποιήσει για να υποστηρίξει την αρχή του - το δόγμα του νευρώνα, όπως ονομάστηκε - την τεχνική χρώσης, που είχε επινοήσει ο Golgi...

Αρχικά ο Cajal ασχολήθηκε, όπως οι σύγχρονοί του, με τη μελέτη του νευρικού ιστού ενήλικων ανθρώπων, που είχαν αποβιώσει. Στην πορεία της εργασίας του κάποια στιγμή είχε την έμπνευση να στραφεί και στη μελέτη του νευρικού ιστού των εμβρύων διαφόρων ζώων, για τον οποίο πίστευε ότι καθώς δεν ήταν πλήρως ανεπτυγμένος, θα ήταν απλούστερος ώστε οι σχέσεις μεταξύ των κυττάρων του να είναι ευκρινέστερες, απ' ότι των κυττάρων των ώριμων δειγμάτων. Κι όπως έγραφε στο βιβλίο του Υφή του Νευρικού Συστήματος του Ανθρώπου και των Σπονδυλωτών:

Αφού το κατάφυτο δάσος αποδεικνύεται αδιαπέραστο και ανεξιχνίαστο, γιατί να μην επιστρέψουμε στη μελέτη του νεαρού ξύλου στο στάδιο του φυτωρίου, όπως θα μπορούσαμε να πούμε;

Όπως λέγεται, ο Cayal σπάνια σκιτσάριζε, ενώσο παρατηρούσε στο μικροσκόπιο τα παρασκευάσματά του. Ακόμη σπανιότερα έκανε χρήση μιας συσκευής, της camera lucida, που προβάλλει ό,τι ο επιστήμονας παρατηρεί στο μικροσκόπιο, στο χαρτί, ώστε να μπορεί να το "ξεπατικώσει". Συνήθιζε, μετά από μια ημέρα επίπονης εργασίας στο μικροσκόπιο, να παίρνει το χαρτί, το μολύβι και το πενάκι του και να αποτυπώνει από μνήμης, ό,τι είχε παρατηρήσει. Όμως αυτό που σχεδίαζε ήταν αυθεντικότερο από αυτό που θα μπορούσε να αποτυπώσει με τη φωτογραφική του μηχανή, την οποία χειριζόταν με την ίδια καλλιτεχνική δεξιότητα όπως το μολύβι και το πενάκι του. Πολύ απλά, τα περίτεχνα σκίτσα του δεν αιχμαλώτιζαν απλώς ένα στιγμιότυπο μιας δομής· εμπεριείχαν και την ερμηνεία που της έδινε, και τα διαδοχικά στάδια δια των οποίων είχε υπάρξει. Έτσι, όμως, τα σκίτσα του δεν ήταν ακριβή. Ήταν, κατά μια έννοια, περισσότερο από ακριβή.

"Σέλφι", στο εργαστήριό του

Χάρη λοιπόν στον συνδυασμό της επιστήμης του, με την τέχνη του μπόρεσε να προσλάβει και να κατανοήσει ό,τι του έδειχναν τα παρασκευάσματά του, ώστε να ξεχωρίσει μέσα από το δαιδαλώδες δάσος του Νευρικού συστήματος, τα μεμονωμένα δέντρα του, τους νευρώνες και να τους δώσει τη θέση που τους άρμοζαν. Αυτός ο συνδυασμός ήταν αποτέλεσμα μιας ιδιοσυγκρασίας που θεωρούσε, όπως είχε κάποτε δηλώσει, ότι: Μόνον οι πραγματικοί καλλιτέχνες προσελκύονται από την επιστήμη.

Την ίδια καλλιτεχνική και ιδιαιτέρως ποιητική διάθεση που υποδηλώνει η δήλωση αυτή, βρίσκει κανείς και στην περιγραφή μιας ιδιαίτερης κατηγορίας νευρώνων με τους οποίους ασχολήθηκε κατά τη μελέτη του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού διαφόρων ζώων. Οι νευρώνες αυτοί - σήμερα γνωστοί ως διανευρώνες - τον εντυπωσίασαν για την ποικιλία των μορφών τους και των τρόπων σύνδεσής τους με άλλους νευρώνες, καθώς και με τον μεγαλύτερο αριθμό τους στον εγκέφαλο του ανθρώπου, αναλογικά με τους εγκεφάλους άλλων ζώων. Έτσι είδε σε αυτούς το "κλειδί" για την εξιχνίαση του μυστηρίου της ανθρώπινης νόησης, τους απέδωσε τον ποιητικό χαρακτηρισμό: πεταλούδες της ψυχής, και περιέγραψε, με ακόμη πιο ποιητικό τρόπο στο βιβλίο του: Αναμνήσεις μιας ζωής, τον λόγο που τον ώθησε να ασχοληθεί μαζί τους.

Όπως ο εντομολόγος που κυνηγά πεταλούδες με έντονα χρώματα, η προσοχή μου κυνήγησε στον ανθόκηπο της φαιάς ουσίας, τα κύτταρα με τις λεπτές και κομψές μορφές, τις μυστηριώδεις πεταλούδες της ψυχής, το χτύπημα των φτερών των οποίων - ποιος ξέρει - κάποια μέρα μπορεί να αποκαλύψει τα μυστικά της ψυχικής ζωής μας.

Στην περίπτωση των διανευρώνων αποδείχτηκε το ίδιο διορατικός, όπως και στην περίπτωση των νευρώνων, ως των μονάδων με τις οποίες δομείται και λειτουργεί το Νευρικό σύστημα: Όπως το δόγμα του νευρώνα, επαληθεύτηκε απολύτως με την έλευση του ηλεκτρονικού μικροσκοπίου, έτσι και οι σύγχρονες μέθοδοι κυτταρικής ανάλυσης, πιθανολογούν βάσιμα την ανάμειξη των διανευρώνων, σε καταστάσεις όπως η σχιζοφρένεια, ο αυτισμός και η νοητική υστέρηση.

Πριν λοιπόν σας αφήσω να θαυμάσετε τις υπέροχες εικόνες του Cajal, να σας πω ότι εκτός από αυτές μας άφησε και ένα άλλο έργο, στο μεταίχμιο επίσης της επιστήμης με την τέχνη. Είναι το βιβλίο του: Συμβουλές για έναν νέο ερευνητή. Το βιβλίο αυτό, ένας σύγχρονός μας βιογράφος του Cajal, ο Benjamin Ehrlich το θεωρεί αντίστιξη του βιβλίου: Γράμματα σε έναν νέο ποιητή, του Rainer Maria Rilke. Κι έχει πράγματι δίκιο. Διαβάζοντας μερικά αποσπάσματα του επίσης ποιητικότατου αυτού βιβλίου από το archive.com διαπίστωσα ότι όπως ο Rilke συστήνει στον νεαρό επίδοξο ποιητή να μάθει πρώτα τον εαυτό του, πριν μάθει την ποίηση, έτσι και ο Cajal συστήνει στον νεαρό ερευνητή, να μάθει πρώτα τον εαυτό του, πριν ασχοληθεί με τον εγκέφαλο. Αν σας μείνει χρόνος, ρίξτε μια ματιά από τον σύνδεσμο που παραθέτω εδώ. Θα αποζημιωθείτε.

Ο Cajal σχεδίασε κοντά στις 3.000 εικόνες κατά τη διάρκεια της υπερπεντηκονταετούς καριέρας τους. Αν και η επιστημονική αξία τους είναι δεδομένη, λόγω της πληρότητας με την οποία "αφηγούνται" το πώς είναι δομημένοι οι νευρώνες, έχουν και απαράμιλλη αισθητική αξία και έχουν συμβάλλει στον εμπλουτισμό του εικαστικού πολιτισμού μας.